lê quý đôn là ai

Lê Quý Đôn
Bức tượng Lê Quý Đôn bên trên Trường Trung học tập phổ thông Lê Quý Đôn, Q.3, Thành phố Hồ Chí Minh Bạn đang xem: lê quý đôn là ai
Sinh	2 mon 8 năm 1726 Thái Bình
Mất	11 mon 6 năm 1784 (57 tuổi) Hà Nam
Bút danh	Doãn Hậu, Quế Đường
Nghề nghiệp	Nhập thị Bồi tụng Quốc tử giám Tư nghiệp
Quốc tịch	Đại Việt
Dân tộc	Kinh
Tư cơ hội công dân	Đại Việt
Tác phẩm nổi bật	Đại Việt thông sử Toàn Việt đua lục Phủ biên tạp lục
Phối ngẫu	Lê Thị Trang
Con cái	Lê Quý Kiệt Lê Quý Châu Lê Quý Tá Lê Quý Nghị
Thân nhân	Lê Trọng Thứ (cha, 1693–1783) Trương Thị Ích (mẹ)

Lê Quý Đôn () (chữ Hán: 黎貴惇, 2 mon 8 năm 1726 – 11 mon 6 năm 1784), thương hiệu khi nhỏ là Lê Danh Phương,^[1][2] tự động Doãn Hậu (允厚), hiệu Quế Đường (桂堂), là vị quan lại thời Lê trung hưng, cũng chính là thi sĩ và được ca tụng là "nhà bác bỏ học tập rộng lớn của nước ta vô thời phong kiến".^[3]

Ở thế kỷ 18, những trí thức văn hóa truyền thống, khoa học tập của dân tộc bản địa được thu thập hàng nghìn năm cho tới hiện nay đã ở vô quy trình tiến độ ngắn gọn xúc tích, tiến bộ cho tới trình độ chuyên môn nên khối hệ thống, phân loại. Thực tế khách hàng quan lại này yên cầu nên đem những cỗ óc bách khoa, Lê Quý Đôn với học tập vấn uyên bác bỏ của tôi đang trở thành người "tổng hợp" từng trí thức của thời đại.

Tác phẩm của Lê Quý Đôn tổng hợp đem đến 40 cỗ, bao hàm hàng nghìn quyển, tuy nhiên một vài bị ông tơ mọt ăn rơi rụng.

Thân thế và sự nghiệp[sửa | sửa mã nguồn]

Ông sinh ngày 5 mon 7 năm Bính Ngọ (2 mon 8 năm 1726) bên trên buôn bản Diên Hà, thị trấn Diên Hà, trấn Sơn Nam, ni là thôn Đồng Phú nằm trong xã Độc Lập, thị trấn Hưng Hà, tỉnh Tỉnh Thái Bình.

Ông là nam nhi cả của ông Lê Phú Thứ (sau thay đổi là Lê Trọng Thứ),^[4] đỗ Tiến sĩ năm chỉ bảo Thái thứ hai (Giáp Thìn, 1721) và thực hiện quan lại trải cho tới chức Hình cỗ Thượng thư, tước đoạt Nghĩa Phái hầu. Ông Lê Trọng Thứ sinh vào năm 1694 và đem hiệu là Trúc Am. Tổ tiên vốn liếng là bọn họ Lý ở thị trấn Đông Ngàn, trấn Kinh Bắc. Vì rời nàn nên mái ấm gia đình ông dời về ở xã Vị Dương (nay là thị trấn Thái Thụy, Thái Bình). Về sau mái ấm gia đình ông lại cho tới cư ngụ ở xã Diên Hà, thị trấn Hưng Hà nằm trong tỉnh.^[4] Mẹ Lê Quý Đôn thương hiệu Trương Thị Ích, là đàn bà loại phụ thân của Trương Minh Lượng, đỗ Tiến sĩ khoa Canh Thìn (1700), trải nhiều chức quan lại, tước đoạt Hoằng Phái hầu.

Ba chuyến đỗ đầu[sửa | sửa mã nguồn]

Thuở nhỏ, Lê Quý Đôn là kẻ ham học tập, mưu trí, đem trí ghi nhớ chất lượng tốt, được người đương thời xem là "thần đồng". Năm lên 5 tuổi hạc, ông tiếp tục hiểu được rất nhiều bài xích vô Kinh Thi. Năm 12 tuổi hạc, ông tiếp tục học tập "khắp kinh, truyện, những sử, những sách của bách gia chư tử".^[5]

Năm Kỷ Mùi, ông theo gót thân phụ lên học tập ở kinh kì Thăng Long. Năm 1743 (Quý Hợi, đời vua Lê Hiển Tông), ông tham dự cuộc thi Hương và đỗ đầu (Giải nguyên) khi 18 tuổi hạc. Sau Lúc đỗ Giải vẹn toàn năm 1743, vì thế không thích trùng thương hiệu với Nguyễn Danh Phương (1690 - 1751), một thủ lĩnh dân cày đang được nổi lên kháng triều đình, nên ông tiếp tục thay tên là Lê Quý Đôn.^[1][2] Sau tê liệt, ông cưới bà Lê Thị Trang ở phường Bích Câu thực hiện phu nhân. Bà là đàn bà loại 7 của Lê Hữu Kiều, Tiến sĩ khoa Mậu Tuất (1718).

Tuy đỗ đầu khoa đua Hương, tuy nhiên đua Hội bao nhiêu chuyến ông đều ko đỗ. Ông trong nhà dạy dỗ học tập và ghi chép sách trong tầm 10 năm (1743-1752). Sách Đại Việt thông sử (còn gọi là "Lê triều thông sử") được ông thực hiện vô quy trình tiến độ này (Kỷ Tỵ, 1749).^[6][7]52), ông lại tham dự cuộc thi Hội, và chuyến này thì đỗ Hội vẹn toàn. Vào đua Đình, ông đỗ luôn luôn Bảng nhãn. Vì kỳ đua này sẽ không lấy đỗ Trạng vẹn toàn nên kể như cả phụ thân chuyến đua ông đều đỗ đầu.

Làm quan[sửa | sửa mã nguồn]

Sau Lúc đỗ đại khoa, năm Quý Dậu (1753),^[8][a] Lê Quý Đôn được vấp ngã thực hiện Thị thư ở Viện Hàn lâm, rồi sung thực hiện Toản tu quốc sử vô ngày xuân năm Giáp Tuất (1754).

Năm Bính Tý (1756), ông được cử cút điều tra ở trấn Sơn Nam, phát hiện "6, 7 viên quan lại ăn ăn năn lộ".^[9] Tháng 5 năm tê liệt, ông được biệt phái lịch sự phủ Chúa coi việc quân sự chiến lược (chức Tri Binh phiên).^[9] Ba mon sau, ông được cử cút hợp đồng những đạo Sơn Tây, Tuyên Quang, Hưng Hóa... rồi rước quân cút tấn công quân của Hoàng Công Chất.^[10]

Năm Đinh Sửu (1757), ông được thăng thực hiện Hàn lâm viện Thị giảng. Trong năm này ông ghi chép Quần thư khảo biện.

Đi sứ ngôi nhà Thanh[sửa | sửa mã nguồn]

Năm Kỷ Mão (1759), vua Lê Ý Tông rơi rụng, triều đình cử ông thực hiện Phó sứ, tước đoạt Dĩnh Thành bá, nhằm cùng theo với Trần Huy Mật, Trịnh Xuân Chú đứng đầu phái bộ lịch sự ngôi nhà Thanh (Trung Quốc) cáo phó và nộp cống (1760).

“ Tháng 11 năm Kỷ Mão, Cảnh Hưng loại đôi mươi (1759) sai những ông Chánh sứ Trần Huy Mật, Phó sứ Lê Quý Đôn, Trịnh Xuân Chú lịch sự tuế cống ngôi nhà Thanh, thêm vô việc cáo phó vua [Lê] Ý Tông. ”

Trên đàng lịch sự Yên Kinh (nay là Bắc Kinh), Lê Quý Đôn thấy những quan lại lại ngôi nhà Thanh đem thói quen thuộc gọi đoàn sứ của Đại Việt là "di quan lại, di mục" (quan lại từng rợ), ông lên giờ đồng hồ phản đối, kể từ đấy bọn họ mới mẻ gọi là "An Nam cống sứ".^[11][12] Việc đáng chú ý nữa vô chuyến du ngoạn sứ này này là ông đã và đang được những quan lại rộng lớn triều Thanh như Binh cỗ Thượng thư Lương Thi Chinh, Công cỗ Thượng thư Quy Hữu Quang và nhiều nho thần không giống tìm về thăm hỏi.

Đặc biệt, lúc tới thực hiện lễ ở năng lượng điện Hồng Lô, Lê Quý Đôn gặp gỡ đoàn sứ thần Triều Tiên bởi Hồng Khải Hi (洪启禧 - 홍계희) hàng đầu (còn đem Triệu Vinh Tiến 趙榮進 và Lý Huy Trung 李徽中). Sau tê liệt, ông đã từng thơ với bọn họ và cho tới bọn họ coi phụ thân kiệt tác của tôi là Thánh tế bào hiền lành phạm lục, Quần thư khảo biện và Tiêu Tương bách vịnh.^[10] Tài văn học và ứng đáp của ông thực hiện cho tới bọn họ "phải tôn trọng",^[13] "phải khen ngợi ngợi".^[14]

Một vô số những bài xích thơ Lê Quý Đôn gặp mặt với những sứ thần Triều Tiên:^[15]

“ 送朝鮮國使其一

異邦合志亦同方，
學術本從先素王。
完福共欣歌五善，
逸才偏愧乏三長。
側釐白錘交投贈，
端委洪疇覓表章。
信筆書黃終歉歉，
粲花清論過揄揚。

Tống Triều Tiên quốc sứ kỳ nhất

Dị bang phù hợp chí diệc đồng phương,
Học thuật bạn dạng tòng Tiên Tố Vương.
Hoàn phúc nằm trong hân ca ngũ thiện,
Dật tài thiên quý phạp tam ngôi trường.
Trắc ly, bạch trụy giao phó đầu tặng,
Đoan ủy, hồng trù mịch biểu chương.
Tín cây viết thư hoàng cộng đồng khiểm khiểm,
Xán hoa thanh luận quá du dương.

Tiễn sứ thần Triều Tiên kỳ 1

Khác bang tuy nhiên phù hợp chí, cũng và một phía,
Học thuật vốn liếng nằm trong theo gót Tiên Tố Vương.
Cùng mừng với kiểu mẫu phúc được hoàn hảo vẹn, ca lên bài xích ca ngũ thiện,
Riêng thẹn thùng cho bản thân mình rước huyênh hoang tài năng và lại ko đầy đủ tam ngôi trường.
Giấy trắc ly và giấy má bạch trụy trao tặng cho nhau,
Phép đoan ủy và quy tắc hồng trù nhìn thấy ở biểu chương.
Thả mức độ ghi chép văn sửa chữ, thiệt uyển gửi,
Miệng tươi tỉnh như hoa luận bàn, rõ rệt lại quá tôn vinh. ”

— Lê Quý Đôn   

Biên biên soạn sách[sửa | sửa mã nguồn]

Trở về nước (Nhâm Ngọ, 1762), ông được thăng chức Thừa chỉ Viện Hàn lâm, rồi thực hiện Học sĩ ở Bế Tắc thư những nhằm duyệt kỹ sách vở và giấy tờ, Ngô Thì Sĩ lưu giữ chức Chính tự động. Sách Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục ghi chép rằng:^[16]

Bổ dụng Nguyễn dựa Lân và Lê Quý Đôn sung thực hiện học tập sĩ vô Bế Tắc thư những, nhằm duyệt kỷ sách vở và giấy tờ, lựa chọn người dân có văn học tập là bọn Ngô Thì Sĩ sung lưu giữ chức chủ yếu tự động trong số.

Năm Quý Mùi (1763), ông ghi chép Bắc sứ thông lục. Trong khoảng chừng thời hạn 10 năm (1763-1772), Lê Quý Đôn rất nhiều lần được cử coi đua Hội.^[17]

Năm Giáp Thân (1764), ông dưng sớ xin xỏ thiết lập pháp chế, vì thế thấy một vài quan lại lại khi bấy giờ "đã quá sử dụng quá quyền bính, giầy xéo lên pháp luật", tuy nhiên ko được chúa nghe.^[18][9] Cũng vô năm tê liệt, ông được cử thực hiện Đốc đồng xứ Kinh Bắc, rồi thay đổi thực hiện Tham chủ yếu xứ Thành Phố Hải Dương (Ất Dậu, 1765), tuy vậy ông dưng sớ không sở hữu và nhận chức và xin xỏ về hưu.

Sách Khâm lăm le Việt sử Thông giám cương mục ghi chép rằng:^[16]

Tháng 6, mùa hè. Lê Quý Đôn, tham lam chủ yếu Thành Phố Hải Dương bị bến bãi. Từ Lúc lịch sự sứ ngôi nhà Thanh về bên nước, rồi vấp ngã thực hiện tham lam chủ yếu Thành Phố Hải Dương, Quý Đôn tự động giãi bày chín tội, tuy nhiên thực rời khỏi là tự động kể công sức của tôi.

Xem thêm: gonzo là ai

Theo Phan Huy Chú, điều sớ phiên phiến rằng: "Tấm thân thiết từng cút muôn dặm còn sinh sống về được, lại gặp gỡ cảnh phu nhân bị tiêu diệt, con cái thơ phiêu bạt điểm giang hồ nước, thần thực ko quí thực hiện quan lại nữa, xin xỏ cho tới về làng".^[5][19] Được đồng ý, ông về bên quê "đóng cửa ngõ, ghi chép sách".^[20][21] Cũng theo gót Phan Huy Chú, năm 1760, thân phụ phu nhân ông Đôn là Lê Hữu Kiều rơi rụng. Năm sau (1761), phu nhân ông Đôn là Lê Thị Trang (sinh năm 1733) cũng rơi rụng vì thế dịch lao Lúc gần đầy 30 tuổi hạc, và tiếp tục đem sáu con cái.^[22] Theo ngôi nhà phân tích Bùi Hạnh Cẩn, Lê Quý Đôn kể từ quan lại là vì thế thấy ngôi nhà chúa thường ngày tăng tụt xuống đà vô những việc mừng đùa, ham muốn vấp ngã ông cút trấn cõi ngoài nhằm không hề nên nghe những điều can ngăn của ông, chứ không cần hẳn là vì thế nỗi sầu riêng biệt về phu nhân con cái.^[19]

Đầu năm Đinh Hợi (1767), chúa Trịnh Doanh khuất, Trịnh Sâm lên nối ngôi. Nghe theo gót điều tâu của Nguyễn dựa Lân, chúa cho tới triệu Lê Quý Đôn về triều, phong thực hiện chức Thị thư, nhập cuộc chỉnh sửa quốc sử, kiêm Tư nghiệp Quốc tử giám, lên vua Lê Hiển Tông hiểu. Tháng 9 năm tê liệt, ông được cử thực hiện Tán lý quân vụ vô lực lượng của Nguyễn Phan (tước Phan Phái hầu) cút dẹp cuộc nổi dậy của Lê Duy Mật ở Thanh Hóa. Năm Mậu Tý (1768), ông thực hiện hoàn thành cỗ Toàn Việt đua lục, nhấc lên chúa Trịnh. Năm Kỷ Sửu (1769), ông dưng khải xin xỏ lập vọng gác điền khẩn phí ở Thanh Hóa.

Năm Canh Dần (1770), bàn cho tới công sức tấn công dẹp, ông được thăng thực hiện Hữu thị thầy thuốc cỗ Hộ kiêm Thiêm đô Ngự sử.^[13] Mùa thu năm ấy, ông và Đoàn Nguyễn Thục nhận mệnh lệnh đi kiểm tra sức khỏe duyệt hộ khẩu ở xứ Thanh Hóa. Xong việc về bên, ông tâu xin xỏ tha bổng hạn chế những thuế thổ sản, thủy sản cho những thị trấn và thuế thân thiết không đủ. Chúa Trịnh ngay lập tức giao phó cho tới triều đình bàn và thực hành. Ít lâu sau, ông được thăng Tả thị thầy thuốc cỗ Lại. Khi lãnh trách nhiệm này, ông đem tâu trình lên tư điều, được chúa khen ngợi ngợi, tê liệt là:^[13]

1. Sửa thay đổi đàng lối vấp ngã quan lại.
2. Sửa thay đổi phục vụ những quan lại.
3. Sửa thay đổi thuế khóa non sông.
4. Sửa thay đổi phong tục của dân.

Sách Khâm lăm le Việt sử Thông giám cương mục ghi chép rằng:^[16]

"Trước tê liệt, Quý Đôn thực hiện phó đô ngự sử, thông thường sử dụng số bạc hối lộ trong những lúc xét khiếu nại nhằm dưng chúa Trịnh, bèn được thăng chức Hữu thị thầy thuốc cỗ Hộ. Đến ni, nhân Lúc khám đường xét phân tử Thanh Hoa về bên, lại dưng rộng lớn một ngàn lạng ta bạc tiếp tục ăn của đút, nên bởi chức Hữu thị thầy thuốc cỗ Hộ thăng thăng quan tiến chức này."

Năm Nhâm Thìn (1772), ông được cử cút khảo sát về tình hình thống cực khổ của dân chúng và những việc nhũng lấn của quan lại lại ở TP. Lạng Sơn.

Năm Quý Tỵ (1773) đại hạn, nhân tê liệt ông tâu trình 5 điều, đại lược nói: "Phương pháp của cổ nhân mang đến khí hòa, dẹp tai biến đổi, cốt lấy lễ nhưng mà cầu phúc của thần, lấy đức nhưng mà khoan mức độ dân".^[13] Chúa nghe theo gót, vấp ngã ông thực hiện Bồi tụng (Phó Tể tướng), lưu giữ việc dân chủ yếu, kiêm cai quản cơ Hữu hùng, tước đoạt Dĩnh Thành hầu. Trong năm này, ông ghi chép Vân đài loại ngữ.

Tháng 5, năm 1773, chúa Trịnh Sâm hạ mệnh lệnh cho tới Nguyễn Nghiễm, Nguyễn Phương Đĩnh và Lê Quý Đôn tái hiện lại bong hộ tịch, Quý Đôn kê cứu vớt tra xét quá ngặt tương khắc, dân chúng đều nghiến răng căm hận, bọn họ thực hiện thư nặc danh dán ở cửa ngõ phủ chúa Trịnh xin xỏ huỷ bỏ Quý Đôn cút nhưng mà sử dụng Ngũ Phúc, điều lẽ vô thư cực kì khích thiết. Nhân trên đây, Trịnh Sâm thay cho thay đổi khẩu lệnh, cho tới Ngũ Phúc nằm trong Quý Đôn đều lưu giữ việc làm đôn đốc thực hiện bong. Ngũ Phúc xin xỏ thực hành theo gót điều lệ đời Cảnh Trị, đại để sở hữu điểm tăng, đem điểm hạn chế, đem điểm bình vấp ngã vẫn như cũ. Số dân đinh tương đối xoàng với ngạch đinh năm chỉ bảo Thái, dân cũng cho rằng thuận tiện.^[16]

Tháng 10 năm Giáp Ngọ (1774), chúa Trịnh Sâm thân hành đem quân tấn công Thuận Hóa, Lê Quý Đôn được cử lưu giữ chức Lưu thủ ở Thăng Long.

Đầu năm Ất Mùi (1775), tướng mạo Hoàng Ngũ Phúc tấn công sở hữu được Thuận Hóa. Tháng hai năm tê liệt, chúa Trịnh về bên kinh, rồi thăng ông thực hiện Tả thị thầy thuốc cỗ Lại kiêm Tổng tài Quốc sử quán.

Cũng vô năm tê liệt xẩy ra vụ Lê Quý Kiệt (con Lê Quý Đôn) thay đổi quyển đua với Đinh Thì Trung. Bị phát hiện, cả nhì đều bị tội. Vì là đại thần, Lê Quý Đôn được miễn nghị. Sách Khâm lăm le Việt sử thông giám cương mục (Chính Biên, quyển loại 44, tờ 27 và tờ 28) chép:

"Quý Kiệt con cái Quý Đôn. Kỳ đệ tứ khoa đua [thi Hội] này, Quý Kiệt nằm trong Đinh [Thì] Trung thay đổi quyển lẫn nhau nhằm thực hiện bài xích. Việc bị lộ, Đinh [Thì] Trung nên tội lưu cút Yên Quảng, Quý Kiệt nên về bên thực hiện dân. Đinh [Thì] Trung nhân phát hiện bức thư riêng biệt của Quý Kiệt và cáo tố là vì Quý Đôn công ty sự. Trịnh Sâm lấy cớ Quý Đôn là bậc đại thần, loại bỏ ko xét, nhưng mà luận tăng tội Quý Kiệt, bắt kìm hãm ở ngục ở cửa ngõ Đông".

Năm Bính Thân (1776), chúa Trịnh Sâm đặt điều ty trấn phủ ở Thuận Hóa. Lê Quý Đôn được cử thực hiện Hiệp trấn Tham giã quân cơ,^[23][b] nhằm cùng theo với Đốc suất kiêm Trấn phủ Bùi Thế Đạt thăm dò cơ hội ngăn chặn quân Tây Sơn.^[24] Tại trên đây, ông biên soạn cỗ Phủ biên tạp lục. Ít lâu sau, ông được triệu về thực hiện Thị thầy thuốc cỗ Hộ kiêm chức Đô ngự sử.^[13][c] Năm Mậu Tuất (1778), ông được cử lưu giữ chức Hành tham lam tụng, tuy nhiên ông kể từ chối và xin xỏ thay đổi lịch sự võ ban. Chúa Trịnh đồng ý, cho tới ông thực hiện Tả hiệu điểm,^[13][d] quyền Phủ sự (quyền như Tể tướng mạo, tạm thời coi việc phủ chúa), tước đoạt Nghĩa Phái hầu. Tháng 4 năm tê liệt, Lê Thế Toại dưng bài xích khải^[e] đả kích Lê Quý Đôn. Năm sau (1779), ông lại bị Hoàng Văn Đồng cáo giác, nên bị giáng chức. Tháng 7, năm 1779, thổ tù Hoàng Văn Đồng bội nghịch, triều đình sai Nguyễn Lệ, Nguyễn Phan cút tấn công, Văn Đồng xin xỏ sản phẩm. Sách Khâm lăm le Việt sử Thông giám cương mục chép rằng:

"Văn Đồng cáo tố rõ rệt biểu hiện sách nhiễu của Quý Đôn và Xuân Hán. Lệ rước việc này tâu về triều, bọn Quý Đôn đều can tội, nên giáng chức".

Năm Tân Sửu (1781), ông lại được lưu giữ chức Tổng tài Quốc sử quán.

Tháng 9 năm Nhâm Dần (1782), chúa Trịnh Sâm khuất, Trịnh Cán được nối ngôi chúa. Chỉ vài ba mon sau, quân tam phủ nổi loàn giết mổ bị tiêu diệt Quận Huy (Hoàng Đình Bảo), phế truất quăng quật Trịnh Cán và Đặng Thị Huệ (vợ chúa Trịnh Sâm, u Trịnh Cán), lập Trịnh Khải thực hiện chúa. Nhớ lại hiềm riêng biệt, Nguyễn Khản rằng với chúa Trịnh Khải giáng chức Lê Quý Đôn.^[f]

Đầu năm Quý Mão (1783), ông nhận mệnh lệnh đi làm việc Hiệp trấn xứ Nghệ An. Ít lâu sau, ông được triệu về triều thực hiện Thượng thư cỗ Công.^[20]

Qua đời[sửa | sửa mã nguồn]

Trong toàn cảnh kiêu binh làm rối, triều chủ yếu rối ren, dân chúng đói cực khổ,... Lê Quý Đôn lâm bệnh trở nặng. Sau tê liệt, ông xin xỏ về quê u là buôn bản Nguyễn Xá (huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam) nhằm điều trị, tuy nhiên ko ngoài. Ông rơi rụng ngày 14 tháng bốn năm Giáp Thìn niên hiệu Cảnh Hưng loại 45 (tức 11 mon 6 năm 1784),^{[25][26][21][20][g]} khi 58 tuổi hạc.

Thương tiếc, chúa Trịnh Tông (tức Trịnh Khải) tiếp tục kiến nghị với vua Lê Hiển Tông cho tới bến bãi triều phụ thân ngày,^[27][28] cử Bùi Huy Bích thực hiện công ty lễ tang, bên cạnh đó cho tới truy tặng Lê Quý Đôn hàm Công cỗ Thượng thư. Đến Lúc vua Lê Chiêu Thống bắt quyền chủ yếu, ông được gia tặng tước đoạt Dĩnh quận công.^[13]

Con cái[sửa | sửa mã nguồn]

Ông đem tư con cái trai: Lê Quý Kiệt, Lê Quý Châu, Lê Quý Tá và Lê Quý Nghị.

Tác phẩm[sửa | sửa mã nguồn]

Theo GS. Dương Quảng Hàm, Lê Quý Đôn thiệt là một trong ngôi nhà bác bỏ học tập ở đời Lê mạt: một tay ông tiếp tục chỉnh sửa, trứ thuật thật nhiều sách. Tuy kiệt tác của ông tiếp tục thất lạc không ít tuy nhiên những cỗ còn ghi lại cũng là một trong kho tư liệu nhằm khảo cứu vớt về lịch sử dân tộc, địa dư và văn hóa truyền thống của nước Việt... cũng có thể phân tách những tác phẩm chữ Hán của ông rời khỏi thực hiện năm loại như sau:

1. Các sách bàn giảng về kinh, truyện[sửa | sửa mã nguồn]

• Dịch kinh phu thuyết (Lời bàn nông nổi về Kinh Dịch), bao gồm 6 quyển.
• Thư kinh trình diễn nghĩa (Giảng nghĩa Kinh Thư), bao gồm 3 quyển, đã và đang được tương khắc in, đem tựa của người sáng tác đề năm 1772.
• Xuân thu lược luận (Bàn tóm tắt về Kinh Xuân Thu).

2. Các sách khảo cứu vớt về cổ thư[sửa | sửa mã nguồn]

• Quần thư khảo biện (Xét bàn những sách), bao gồm 4 quyển, tiếp tục tương khắc in, đem tựa của người sáng tác (đề năm 1757), của Chu Bội Liên (người ngôi nhà Thanh) và của Hồng Hải Hi (sứ Triều Tiên đề năm 1761).
• Thánh tế bào hiền lành phạm lục (Chép về kiểu mẫu mực của những bậc thánh hiền), bao gồm 12 quyển, đem tựa của Chu Bội Liên và Hồng Khải Hi đề năm 1761.
• Vân Đài loại ngữ (Lời rằng, chia nhỏ ra từng loại, ở điểm hiểu sách), bao gồm 4 quyển, ghi chép năm 1773. Sách chia thành 9 mục, từng mục lại chia thành nhiều điều. Trong từng mục, người sáng tác trích dẫn những sách Trung Hoa (cổ thư, nước ngoài thư) nhiều quyển khan hiếm đem, rồi lấy ý riêng biệt của tôi nhưng mà bàn. Xem sách này thì biết người sáng tác tiếp tục coi rộng lớn hiểu nhiều.

3. Các sách thuế tập luyện đua văn[sửa | sửa mã nguồn]

• Toàn Việt đua lục (Chép đầy đủ thơ nước Việt), bao gồm đôi mươi quyển (theo Phan Huy Chú), tuy nhiên hiện nay còn 15 quyển. Sách bởi ông phụng chỉ chỉnh sửa, nhấc lên vua Lê Hiển Tông coi năm 1768. Trong sách thuế tập luyện thơ của những đua gia nước ta kể từ đời Lý cho tới đời Hậu Lê... Đây là một trong cuốn sách quý nhằm khảo cứu vớt về tiểu truyện và kiệt tác của những đua gia.
• Hoàng Việt văn hải (Bể văn ở nước Việt của phòng vua), là sách thuế tập luyện những bài xích văn hoặc.

4. Các sách khảo về sử ký địa lý[sửa | sửa mã nguồn]

• Đại Việt thông sử (còn gọi là "Lê triều thông sử"), bao gồm 30 quyển (theo Phan Huy Chú), ghi chép năm 1749. Đây là cỗ sử được ghi chép theo gót thể kỷ truyện (chỉ đem phần Bản kỷ là chép theo gót lối biên niên) chép kể từ thời vua Lê Thái Tổ (Lê Lợi) cho tới vua Lê Cung Hoàng (theo Phàm lệ của tác giả). Tuy nhiên, lúc này chỉ từ giữ lại bao nhiêu phần là:

1. Đế kỷ (2 quyển), chép từ thời điểm năm Lê Lợi khởi nghĩa (1418) cho tới năm ông rơi rụng (1433).
2. Nghệ văn chí (1 quyển), chép về sách vở và giấy tờ văn học.
3. Liệt truyện (11 quyển), chép về những Hậu phi, Hoàng tử, Danh thần (đời vua Lê Thái Tổ) và Nghịch thần (từ cuối đời ngôi nhà Trần cho tới ngôi nhà Mạc).

• Đại Việt sử ký tục biên (Nguyễn Hoàn, Lê Quý Đôn, Vũ Miên phù hợp soạn).
• Bắc sứ thông lục (Chép đầy đủ việc Lúc cút sứ lịch sự Trung Quốc), 4 quyển, thực hiện năm 1763. Trong sách biên chép những công văn, thư kể từ, núi sông, đàng sá, trò chuyện, đối ứng trong những lúc cút sứ (1760-1762).
• Phủ biên tạp lục (chép lộn lạo về chủ yếu trị cõi biên thùy), bao gồm 6 quyển, thực hiện Lúc người sáng tác được cử thực hiện Hiệp trấn Tham giã quân cơ ở phủ Thuận Hóa (1776). Trong sách ghi chép khá tường tận xã hội xứ Đàng Trong (nhất là xứ Thuận Hóa và xứ Quảng Nam) ở thế kỷ 18.
• Kiến văn tè lục (Chép lặt vặt những điều thấy nghe), bao gồm 12 quyển, đem tựa của người sáng tác đề năm 1777. Đây là tập luyện chữ ký nói đến lịch sử dân tộc và văn hóa truyền thống nước ta kể từ đời Trần cho tới đời Lê. Trong sách, người sáng tác tiếp tục kể cho tới nhiều nghành nghề nằm trong chính sách những vương vãi triều Lý, Trần, kể từ trở nên quách núi sông, đàng sá, thuế má, phong tục tập luyện quán, sản vật, mỏ đồng, mỏ bạc và cơ hội khai quật cho đến những nghành nghề thơ văn, sách vở và giấy tờ...
• Âm hóa học văn chú, bao gồm 2 quyển, tiếp tục tương khắc in, chép những bài xích huấn chú của những nhà tại Trung Quốc, đem tất nhiên điều gắn chủ yếu của người sáng tác.
• Lịch đại danh thần ngôn hành lục, bao gồm 2 quyển, chép việc làm của những danh thần những triều.

5. Thơ văn[sửa | sửa mã nguồn]

• Liên châu đua tập, bao gồm 4 quyển, chép thơ của Lê Quý Đôn với mọi đua gia không giống, và những bài xích vấn đáp của những đua sĩ ngôi nhà Thanh và Cao Ly thực hiện Lúc ông cút sứ lịch sự Trung Quốc.
• Quế Đường đua tập (Tập thơ Quế Đường), bao gồm 4 quyển
• Quế Đường văn tập (tập văn Quế Đường), bao gồm 3 quyển.

Về văn Nôm, lúc này chỉ còn:

• Bài thơ thất ngôn chén bát cú "Rắn đầu biếng học".
• Bài kinh nghĩa: "Vãng chi nhữ gia, vớ kính vớ giới, vô vi phu tử" (Mày về ngôi nhà ck nên kính răn, chớ trái khoáy ý chồng).
• Bài văn sách căn vặn về câu "Lấy ck cho tới xứng đáng tấm ck, bõ công điểm tô má hồng răn đen".
• Bài kinh nghĩa: "Mẹ ơi con cái ham muốn lấy chồng".
• Bài "khải" ghi chép vì thế văn xuôi chép vô Bắc sứ thông lục.

Tuy nhiên trừ bài xích "khải" rời khỏi, theo gót PGS. Nguyễn Thạch Giang, những bài xích Nôm sót lại đều ko chắc hẳn rằng của ông.^[29]

Nhận xét[sửa | sửa mã nguồn]

Lê Quý Đôn là một trong "nhà bác bỏ học tập ham hiểu, ham biết và ham viết",^[30] là "một ngôi nhà bác bỏ học tập đem kỹ năng rất là uyên bác bỏ và nhiều dạng".^[21] Điều này đã được ngôi nhà sử học tập Phan Huy Chú nói đến việc kể từ trong thời điểm đầu của thế kỷ 19, trích:

"Ông đem tư hóa học không giống đời, mưu trí rộng lớn người nhưng mà (vẫn) lưu giữ tính nết thuần phác, lại thường xuyên học tập ko biết mỏi. Tuy đỗ đạt vinh hiển, tay vẫn ko tách cuốn sách. Bình sinh (ông) thực hiện sách thật nhiều. Bàn thờ về kinh sử thì thâm thúy, rộng thoải mái, nhưng mà nói đến điển cố thì không hề thiếu rõ rệt. Cái sở ngôi trường của ông vượt lên trên hơn hết, có tiếng bên trên đời. Văn thơ ông thực hiện rời khỏi gọi là Quế đàng tập luyện đem bao nhiêu quyển" (trong "Nhân vật chí")^[13]

"Ông là kẻ học tập vấn rộng rãi, đặt điều cây viết trở nên văn. Cốt cơ hội thơ vô sáng sủa. Lời văn hồn nhiên..., ko cần thiết tâm trí nhưng mà trôi chảy đầy đủ như sông nhiều năm biển cả cả, ko nơi nào ko đạt cho tới, thiệt là phong thái đại gia" (trong "Văn tịch chí").^[31]

Xét khía cạnh không giống, theo gót Giáo sư Văn Tân nằm trong Viện Sử học tập (Việt Nam), Lê Quý Đôn còn là:

• Một ngôi nhà trí thức ham muốn đem những cách tân vô xã hội nước ta.
• Một ngôi nhà chủ yếu trị quan hoài cho tới dân chúng, thân mật dân chúng, và hiểu những ước muốn của dân chúng.
• Một ngôi nhà trí thức đem tư tưởng tự trọng và kiêu hãnh dân tộc bản địa.

Tuy nhiên, là một trong nho sĩ trung thành với chủ với bọn họ Trịnh, và ý hệ thức của Lê Quý Đôn là ý thức hệ của giai cung cấp phong loài kiến hồi thế kỷ 18, nên vô đời ông, ông từng cút tấn công dẹp những lực lượng nổi dậy ngăn chặn triều đình Lê-Trịnh.^[32][33]

Giai thoại văn học[sửa | sửa mã nguồn]

Có một vài giai thoại kể về Lê Quý Đôn, xứng đáng lưu ý đem chuyện Rắn đầu biếng học:

Xem thêm: đức ông là ai

Người tớ kể rằng, một hôm, Tiến sĩ Vũ Công Trấn^[h] cho tới thăm hỏi Tiến sĩ Lê Phú Thứ là kẻ các bạn nằm trong đỗ Tiến sĩ khoa Giáp Thìn 1724 (sau thay đổi là Lê Trọng Thứ). Nghe con cái các bạn là Lê Quý Đôn còn con trẻ nhưng mà tiếp tục hoặc chữ nên ông Trấn lấy nhan đề "Rắn đầu biếng học" nhằm test tài. Ít phút sau, Lê Quý Đôn đã từng hoàn thành bài xích thơ bên dưới đây:

Chẳng nên liu điu vẫn tương tự nhà!

Rắn đầu biếng học tập lẽ ko tha

Thẹn đèn hổ lửa nhức lòng u,

Nay thét mai gầm rát cổ thân phụ.

Ráo mép chỉ quen thuộc tuồng lếu láo,

Lằn sống lưng cam Chịu đựng vết roi vọt domain authority.

Từ ni Trâu Lỗ^[i] xin siêng học tập,

Kẻo hổ mang nổi tiếng thế gia!

Bài thơ đích vần, đích luật, cực kỳ phù hợp nhan đề, nhưng mà ý tứ lại cao kỳ. điều đặc biệt, từng câu mang tên một loại "rắn".^[34]

Các công trình xây dựng gắn sát với thương hiệu tuổi hạc của Lê Quý Đôn[sửa | sửa mã nguồn]

Tên Lê Quý Đôn được dùng làm gọi là cho tới nhiều ngôi trường học tập, nhiều mặt phố ở từng nước nước ta như:

Xem thêm[sửa | sửa mã nguồn]

• Lê Hiển Tông
• Chúa Trịnh
• Nạn kiêu binh
• Quan hệ nước ta - Bán hòn đảo Triều Tiên

Sách tham lam khảo[sửa | sửa mã nguồn]

• Thanh Lãng. Bảng lược đồ dùng văn học tập nước ta, Quyển thượng. Nhà xuất bạn dạng Thành Phố Sài Gòn, ko ghi năm xuất bạn dạng.
• Bùi Hạnh Cẩn (1985). Lê Quý Đôn. Nhà xuất bạn dạng Văn hóa.
• Phan Huy Chú (1992). Lịch triều hiến chương loại chí, tập luyện 1, mục Nhân vật chí và tập luyện 3, mục Văn tịch chí. Nhà xuất bạn dạng Khoa học tập xã hội.
• Dương Quảng Hàm (1986). Việt Nam văn học tập sử yếu ớt (bản in chuyến loại 10). Trung tâm học tập liệu xuất bạn dạng, Thành Phố Sài Gòn.
• Văn Tân, GS. (2012). Con người và sự nghiệp Lê Quý Đôn. In vô Tổng tập luyện dư địa chí nước ta (tập 3). Nhà xuất bạn dạng Thanh Niên.
• Trần Văn Giáp (2003). Tìm hiểu khoa sách Hán Nôm (trọn bộ). In vô Tổng tập luyện dư địa chí nước ta (tập 3). Nhà xuất bạn dạng Khoa học tập xã hội.
• Nhóm biên soạn sách Phủ biên tạp lục (2012). Tiểu sử Lê Quý Đôn. In vô Tổng tập luyện dư địa chí nước ta (tập 3). Nhà xuất bạn dạng Thanh Niên.

Chú thích[sửa | sửa mã nguồn]

Chú giải[sửa | sửa mã nguồn]

Đọc thêm[sửa | sửa mã nguồn]

• Quốc Sử quan lại triều Nguyễn. Khâm lăm le Việt sử Thông giám cương mục. Nhà xuất bạn dạng giáo dục và đào tạo - Hà Nội Thủ Đô, 1998.
• Nguyễn Lộc, mục kể từ "Lê Quý Đôn" vô Từ điển Văn học (bộ mới), Nhà xuất bạn dạng Thế giới, 2004.
• Nguyễn Đăng Thục (1992). Lịch sử tư tưởng Việt Nam (tập 6, phần "Tiểu sử Lê Quý Đôn"). Nhà xuất bạn dạng Thành phố Sài Gòn, 1992.
• Nguyễn Thạch Giang (chủ biên). Văn học tập thế kỷ 18. Nhà xuất bạn dạng Khoa học tập xã hội, 2004.
• Nguyễn Q. Thắng, Nguyễn dựa Thế. Từ điển anh hùng lịch sử dân tộc Việt Nam. Nhà xuất bạn dạng Khoa học tập xã hội, 1992.

Liên kết ngoài[sửa | sửa mã nguồn]

• Lê Quý Đôn bên trên Từ điển bách khoa Việt Nam